Erozyon Nedir, Erozyona Etki Eden Faktörler Nelerdir?

Başlıklar

- Erozyonun Nedenleri
- Erozyona Etki Eden Faktörler Nelerdir?

Erozyon, yer kabuğunda bulunan toprakların, dış etkenlerle aşındırılması (akarsular gibi), yerinden koparılması, bir ortamdan başka bir ortama taşınması ve biriktirilmesi olayıdır (aşınım). Erozyon, tarımda kullandığımız alanların yaklaşık %70’lik bir bölümü özelliklerini kaybetmiş ve dünyanın kara yüzeyinde %30’luk bir çölleşmeye neden olmuştur. Erozyon nedeniyle çölleşme tehlikesi yaşayan 100’den fazla ülke mevcuttur. Türkiye topraklarının %1’lik kısmı rüzgar erozyonuna, %90’lık kısmı ise su erozyonuna maruz kalmıştır. Ülkemizde erozyon sonucu yıllık 500 milyon ton civarında verimli toprak yok olmaktadır.

Erozyon doğal şartlarda olduğunda, yok olan verimli toprakların doğal döngü sayesinde geri kazanılması mümkündür. İnsan etkisi ve bilinçsizlikle telafi edilemez boyutlara ulaşan erozyon, bıraktığı olumsuz etkilerle tarımsal üretim oranının düşmesine yol açmaktadır. Erozyonun oluşumu doğal etmenler ile gerçekleşiyor, ancak erozyonun telafisi mümkün olmayan zararlara yol açması, insanların bu etmenleri hızlandırmasıyla olmaktadır. Verimli toprakların yok olmasının dışında, peri bacalarının oluşması ve doğal bir güzelliğin ortaya çıkması da erozyonun sonuçlarıdır. Bu tür olumlu sonuçlar ise, erozyon çeşitleri arasında bulunan “korunmuş sütun erozyonu” sayesinde gerçekleşmektedir.

Erozyonun Nedenleri

Erozyonu oluşturan nedenler, bir takım doğal unsurlardan ortaya çıkmaktadır. Doğal yollarla gerçekleşen erozyon, doğa sayesinde toprak oluşumu ile dengelenir. Buna rağmen insanların etkileriyle doğanın dengeleyemeyeceği oranda olumsuzluklar çıkabilmektedir. Erozyona neden olan en önemli faktör, toprağın aşınarak taşınmasına etki eden çeşitli faktörlerin etkisinin arttırılmasıdır. Bitki örtüsü, toprakta bulunan eğime rağmen toprak parçalarının önünde set oluşturabilir ve toprağın taşınmasını önleyebilir. Ayrıca yağmur damlalarının ve rüzgarın etkisini azaltabilir ve bu sayede toprağın aşınmasını yavaşlatabilir. Erozyona neden olan en önemli faktörlerden biri de cahilliktir. Bilhassa tarım yapılan topraklarda, bilinçsiz bir şekilde erozyonun artması sağlanmaktadır. Tarım yapılan arazilerde yakılan anızlar kısa vadeli olarak ürünlerin artmasına neden olabilir. Ancak bu durumun sonucunda yeteri kadar bilgisi olmayan bir çiftçi, anızları yakarak topraktaki canlılara ve toprağın yapısına zarar verir.

Erozyonun artmasına neden olan unsurlardan biri de, orman yangınlarıdır. Orman yangınları, toprakta yaşayan organizmaların ve bitki örtüsünün yok olmasına sebebiyet verir, ayrıca erozyonu da arttırır. Bilhassa dağlık bölgelerdeki ormanların yanarak yok edilmesi, erozyonu çok daha fazla etkilemektedir. Yağış dışında, erozyonun dere, göl ve akarsular tarafından da gerçekleşmesi mümkündür. Mesela akarsular, suyun aşındırıcı etkisi sayesinde toprağı aşındırır ve başka bir ortama taşıyabilir. Ayrıca yoğun yağışların ardından taşkınların oluşması sonucunda da toprak taşınabilir. Erozyonun başlıca nedenlerinden biri de toprağın bünyesidir. Kumsallarda kolayca görülen kum yapısındaki topraklar, dayanıksız olmalarından dolayı erozyona yol açabilirler.

Su erozyonu, en sık görülen erozyon türüdür. Toprağın su tarafından aşındırılıp taşınma şekline göre 5’e ayrılmaktadır;

Damla erozyonu
Oluk erozyonu
Yüzey akış erozyonu
Akarsu yatakları tarafından oluşan erozyon
Yarıntı erozyonu

Erozyona Etki Eden Faktörler Nelerdir?

Erozyona etki eden faktörler 5 grup altında toplanabilir, bunlar; toprak özellikleri, iklim, bitki örtüsü, topografya ve insan faktörüdür. İnsan faktörleri dışında bulunan diğer dört tanesi doğal erozyon faktörleri olarak adlandırılır.

Toprak özellikleri: Fiziksel ve kimyasal özellikler olarak iki gruba ayrılırlar. Fiziksel özelliklerin yarattığı etkiler de iskelet yüzdesi, toprak bünyesi, su tutma kapasitesi, agregatlaşmanın etkisi, hava ve su geçirgenliğinin etkisi şeklinde başlıklara ayrılır. İskelet yüzdesi; 2 mm’nin üzerinde olan parçaların yüzde oranı iskelet yüzdesini oluşturmaktadır. İskelet yüzdesinin artması sonucu, toprağın erozyona karşı direnci de artar. Bilhassa yüzeyde bulunan tozlar, altta bulunan toprak materyallerini muhafaza ederler. Toprak bünyesi; kil, kum ve mil gibi toprağı oluşturan etkenlerin yüzdesi toprak bünyesini oluşturur. Bunlardan kumun daha fazla miktarda olması ise erozyonun etkisini arttırmaktadır. Kilin fazla olması ise erozyonun etkisini azaltır. Su tutma kapasitesi; toprak kalloitlerinin çevresinde tutulan su, toprakta bulunan higroskopik sudur. Bu suyun miktarı ne kadar fazla olursa, topraktaki kalloit miktarı da o kadar fazla olur. Kalloitlerin fazla olması, toprağın erozyona karşı dirençli olduğu anlamına gelir.

İklim: İklimin etkisi sıcaklık, rüzgar ve yağış olarak karşımıza çıkar. Aşındırma olayında en önemli etken ise, yağışın kinetik enerjisidir. Yağış şekilleri kar, dolu ve yağmur olarak değişik etkiler yaratır. Bunların içinde en önemli etkisi olan ise yağmurdur. İklimin erozyon üzerindeki etkisini 4 şekilde inceleyebiliriz;

Yağışın dağılımı ve süresi
Yağış yoğunluğu
Sıcaklık
Rüzgarın etkisi

Yağışların yoğunluğu erozyon üzerinde önemli etkilere sahiptir. Bu anlamdaki yağış yoğunluğu ise, birim zamanda yere düşen yağış miktarını ifade eder. Yağış yoğunluğunun artması ile birlikte toprağa düşen su miktarı da artmakta ve toprağın infiltrasyon hızı azalmaktadır. Topraktaki infiltrasyon değeri, toprağın işlenmemiş veya işlenmiş olmasına göre değişmektedir. Doğal bitki örtüsü işlenmiş topraklarda yok edildiği için, toprağın infiltrasyon gücü daha hızlı aşılmaktadır. Toprak yüzeyinin korunması durumunda ise infiltrasyon uzun sürer.

Rüzgar, yağmur damlarının toprağa çarpma açısını ve düşme hızını etkilemektedir. Rüzgarın bir havza çıkışına ters yönde esmesi, toprak yüzeyindeki akışın daha geç terk edilmesine neden olur. Bunların sonucunda taşınmayı ve aşınmayı arttırarak erozyona doğrudan etki eder. Sıcaklık ise bitki örtüsünün parçalanması ve ayrışmasına etki etmektedir. Sıcaklığın yüksek olduğu ortamlarda bulunan organik maddeler çabuk parçalanırlar. Bu durumun sonucu olarak agregatlaşma azalır ve bitki örtüsü seyrelir. Tüm bu olaylar erozyonu arttıran etkenlerdir. Yağış olmayan bölgelerdeki sıcaklık, önce kuraklığa ve ardından erozyon etkilerinin artmasına yol açar. Sıcaklık, bunlardan dolayı diğer etkenler ile etkileşimde olan bir faktördür.

Topografya: Erozyon üzerinde etkisi olan faktörlerden biri de topografyadır. Topografyanın su erozyonunu etkilemesi 6 şekilde gerçekleşir;

Eğim uzunluğu
Eğim dikliği
Eğim şekli
Havza şekli ve büyüklüğü
Mikro-relief
Yöney

Bunlar arasında eğim dikliği, akış sularının hızının artmasına neden olur ve aşınmayı arttırır. Eğim uzunluğunun artması ile taşınan ve aşınan toprak miktarı da artmaktadır, ancak bazı hallerde yağış yoğunluğu ile toprağın geçirgenliğine bağlı olarak değişiklikler olabilir. Yağışların düşük yoğunlukta olması, geçirgenlik özelliği fazla olan topraklarda erozyonun azalmasına ve topraklardaki eğim uzunluğunun armasına sebep olabilir.

Bitki Örtüsü: Toprak yüzeyinde bulunan bitki, tıpkı organik maddelerde olduğu gibi yağmur damlalarının çarpma etkisini azaltmaktadır. Bu durum toprak yüzeyinde bulunan kaymak tabakanın oluşumunu da engeller, ayrıca toprak içerisine daha fazla su infiltre edilir. Yüzeydeki bitki örtüsü türü de toprak aşınımını etkileyen faktörler arasındadır. Toprakları en az koruyan bitki örtüsünden en fazla koruyana doğru şu şekilde sıralanabilir;

Çayır örtüsü, meralar ve korunmuş ormanlar gibi devamlı olan bitki örtüsü
Baklagiller; küçük tohumlu olan baklagiller
Tahıllar (yulaf, buğday ve arpa gibi)
Çapa bitkileri (mısır, tütün, soya ve patates gibi)

Özellikle çapa bitkileri toprağı en az koruyan bitkiler arasında yer alır, bu nedenle çapa bitkisi tarımı eğimli yerlerde yapılırken su ile toprağın korunması ve gerekli önlemlerin alınması çok önemlidir.

İnsan faktörü: Erozyonu etkileyen en önemli faktörlerden biridir, çünkü insan faktörü sadece erozyona neden olmakla kalmaz, yukarıda saydığımız diğer faktörlerin değişmesine de neden olur. Bunun sonucu olarak da dengenin bozulmasına ve erozyonun artmasına yol açar. İnsan faktörü, şu nedenlerden dolayı erozyona etki eder;